Lời giải cho “đề bài” mã định danh công dân 10 con số của GS Ngô Bảo Châu

Trong bài “GS Ngô Bảo Châu: “Đơn đặt hàng” của Bộ Tư pháp có tính khả thi cao” đăng trên Pháp Luật TP. HCM Online ngày 12/09/2013 có nêu phát biểu của GS Ngô Bảo Châu: “[Đ]ộ dài mã số thế nào là phù hợp, ổn định trong thời gian dài nhưng lại không gây lãng phí tài nguyên. Lãng phí ngay từ việc lưu trữ cho đến việc nhập dữ liệu. Rõ ràng 10 con số sẽ nhập nhanh hơn 12 con số rồi.”

Đây là một “đề bài” khá thú vị, và tôi xin phép đưa ra lời giải về cấu trúc mã định danh công dân có độ dài dưới 12 con số.

Theo kinh nghiệm nhiều nước trên thế giới, những thông tin được đưa vào mã số định danh công dân thường gặp nhất là: ngày tháng năm sinh, giới tính, nơi cấp mã số, số hiệu cá nhân. Theo tình hình ở Việt Nam (so sánh với số CMND cũ hiện hành và số mới đang chuẩn bị triển khai đại trà) cũng như theo yêu cầu tối giản về độ dài mã số, có lẽ chỉ chúng ta nên giới hạn ở các thông tin: năm sinh, nơi cấp mã số và số hiệu cá nhân.

1. Năm sinh

Nếu ghi đầy đủ năm sinh với bốn con số thì sẽ không lo sợ gì về việc trùng lắp sau một chu kì thời gian (như sự cố Y2K vào năm 2000). Nhưng như thế sẽ khó đạt yêu cầu về độ dài. Ghi năm sinh với hai con số cuối sẽ ngắn gọn, nhưng kho số sẽ bị lặp lại sau 100 năm. Vì vậy, có thể thêm một con số để đánh dấu thế kỉ, ví dụ 19xx = 9, 20xx = 0, 21xx = 1,... để kéo dài chu kì lặp lại đến 1.000 năm. Nếu sợ như thế còn ngắn thì có thể thay các con số bằng chữ cái A-Z, thành ra 2.600 năm; nhưng thiết tưởng việc này là không cần thiết.

2. Nơi cấp mã số

Trước tiên là đơn vị hành chính cấp tỉnh. Chúng ta hiện có 63 tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, với nhiều loại mã khác nhau (biển số xe, mã vùng điện thoại, đầu số CMND,...) nhưng loại có nhiều ưu điểm nhất là mã bưu chính, gồm sáu số, đã được Tập đoàn Bưu chính triển khai đến tận cấp xã và cụm địa chỉ nhận trong cả nước. Mã bưu chính cấp tỉnh gồm hai số, nếu đưa vào mã định danh công dân sẽ có lợi ích kèm theo là khuyến khích người dân quen dần với việc sử dụng mã bưu chính trong các giao dịch của mình, việc mà riêng ngành bưu chính hiện nay vẫn chưa làm được.

Ở cấp độ thấp hơn là huyện thì mã bưu chính cũng đã có danh mục ổn định, gồm hai con số tiếp theo mã tỉnh thành. Tuy nhiên, đại đa số các tỉnh thành chỉ có số quận huyện trong khoảng 10-20, nên áp dụng vào mã định danh công dân đồng nghĩa với việc bỏ phí hoàn toàn 80 % dung lượng kho số. Vì vậy, nếu muốn tiết kiệm hơn để giảm độ dài chuỗi số thì có thể chỉ dùng một chữ cái A-Z để xác định các quận huyện (có thể đến 26) trong mỗi tỉnh thành.

Xuống sâu hơn nữa thì mã bưu chính không thực sự ổn định vì chỉ dành một số tiếp theo cho cấp xã phường, và số cuối cùng cho cụm địa chỉ nhận. Vì vậy, như ở trên đã thay thế mã huyện bằng một chữ cái, thì ở cấp xã cũng dùng một chữ cái để mã hoá (tối đa 26 xã, phường cho mỗi quận, huyện). Nếu quận huyện nào có trên 26 xã phường thì kết hợp cả số (0-1) lẫn chữ cái để tạo thành tối đa 36 mã.

Việc lập cấu trúc mã hoá đến đơn vị hành chính cấp xã là hoàn toàn phù hợp với mục đích muốn cấp mã định danh công dân ngay từ khi trẻ em được sinh ra. Còn cơ quan công an quản lí công dân qua giấy CMND hay thẻ căn cước thì sẽ cấp cho họ khi đủ tuổi, trên cơ sở giấy khai sinh do UBND xã/phường/thị trấn cấp. Đồng thời, muốn triển khai cấp cho toàn dân thì việc thực hiện cũng sẽ rất nhanh, hoàn toàn nằm trong khả năng kiểm soát của đơn vị hành chính cấp xã, nơi quản lí sổ hộ khẩu hiện nay.

Một ưu điểm khác rất đáng kể của phương pháp mã hoá này, đó là khi chia tách hay sát nhập các đơn vị hành chính, cả từ cấp tỉnh cho đến cấp xã, việc phân tách hay kết hợp các chuỗi số cũng rất dễ dàng mà không lo bị trùng lắp. Ở tầm vĩ mô, nhà nước có thể thống kê được một cách dễ dàng tình hình dân số ở cả ba cấp tỉnh, huyện, xã.

3. Số hiệu cá nhân

Theo Tổng cục Thống kê, tính đến 31/12/2011 trong cả nước có 11.121 xã, phường và thị trấn. Với tổng dân số khoảng 90 triệu người và tổng tỉ suất sinh bình quân trong vài chục năm trở lại đây khoảng 2 ‰, số trẻ em sinh ra trong cả nước mỗi năm sẽ vào khoảng 180.000, nếu chia đều ra thì mỗi đơn vị hành chính cấp xã sẽ cấp khoảng 16 giấy khai sinh mới mỗi năm. Nếu cấp mã định danh cho toàn dân, với tuổi thọ trung bình là 73 thì bình quân mỗi xã/phường/thị trấn sẽ có khoảng trên 110 người cùng mỗi độ tuổi. Dĩ nhiên, số người trẻ trong thực tế sẽ cao hơn con số này, và số người già sẽ ít hơn. Như vậy, để đạt ngưỡng an toàn, phần số thứ tự để cấp mã công dân ứng với mỗi năm tại đơn vị hành chính cấp xã nên là ba con số (tối đa 999 số cấp mỗi năm hay cho mỗi độ tuổi).

4. Cấu trúc mã định danh công dân

Các thông tin nêu trên có thể được sắp xếp theo hai trật tự khác nhau: theo năm sinh trước hay theo nơi cấp mã số trước. Thông lệ ở Việt Nam có lẽ quen với việc sắp xếp theo nơi cấp mã số trước.

Quy ước T là cấp tỉnh, H là cấp huyện, X là cấp xã, K là thế kỉ, N là năm sinh, S là số thứ tự cấp giấy khai sinh, ta sẽ có cấu trúc: TT-H-X-K-NN-SSS. Trong đó H và X có thể là các chữ cái A-Z hoặc số 0-9, và phần còn lại hoàn toàn là số 0-9.

Với cấu trúc mã định danh 10 chữ số này, trên lí thuyết có thể cấp cho mọi công dân Việt Nam trong vòng 1.000 năm. Nhìn vào mỗi mã định danh của một người, ta có thể nhanh chóng biết ngay người đó bao nhiêu tuổi, và đăng kí thường trú ở đâu khi mới sinh ra.

5. Những giải pháp thay thế

Ngoài giải pháp trên, có thể có những giải pháp khác như sau:

• Về mặt thẩm mĩ hoặc kĩ thuật xử lí dữ liệu, nếu sử dụng chữ cái không thích hợp thì buộc yếu tố đơn vị hành chính cấp huyện và xã phải tăng lên 2 con số cho mỗi cấp. Độ dài chuỗi sẽ là 12 con số: TT-HH-XX-K-NN-SSS. Tuy vậy, với hệ thống máy tính hiện nay thì có lẽ việc sử dụng chữ cái trong mã định danh không gây trở ngại gì.

• Nếu không muốn đưa yếu tố cấp huyện và xã, đồng thời không dùng chữ cái trong mã định danh, thì có thể chuyển hai con số của các yếu tố này sang phần số hiệu cá nhân, tức yếu tố này sẽ có độ dài là 5 con số (TT-K-NN-SSSSS), vẫn nằm trong khả năng cung cấp cho phép ở phạm vi mỗi tỉnh thành (gần 20.000 người trong cùng một độ tuổi). Với những đô thị nơi dân số có khả năng vượt quá 10 triệu người thì bản thân mã bưu chính cũng đã có đầu số cấp tỉnh mở rộng, như Hà Nội là 10-15, TP. HCM là 70-76, cho phép mỗi nơi quản lí được đến 50-60 triệu mã số. Nhưng điều này sẽ làm phức tạp thêm quy trình xử lí, do phải thêm một công đoạn chuyển tiếp thông tin giữa UBND cấp xã nơi làm giấy khai sinh, và công an cấp tỉnh nơi quản lí kho số. Thêm nữa là sẽ bỏ mất hai thông tin cần thiết khác trong việc “định danh” công dân: các đơn vị hành chính cấp huyện và xã.

• Kéo dài thêm mã định danh công dân bằng cách bổ sung các yếu tố thông tin cá nhân khác. Tuy nhiên, cần so sánh hiệu quả đích thực của khả năng quản lí và khai thác thông tin với những phí tổn tài nguyên khi kéo dài thêm chuỗi số. Chỉ riêng với yếu tố giới tính, dường như Bộ Công an có đưa vào mẫu CMND mới (0 = nữ và 1 = nam ở vị trí thứ tư?), nhưng đây là vấn đề hiện nay trên thế giới đang có nhiều bàn cãi, nhất là trong việc công nhận giới tính thứ ba và hôn nhân đồng giới hay không. Vì vậy, đưa thông tin này vào mã định danh công dân sẽ vừa kéo dài thêm một con số, mà trong trường hợp công dân có những thay đổi gì về giới tính thì câu chuyện sẽ trở nên rất khó xử và phiền toái./.

Tháng 09/2013

[Bài này đã được đăng trên Pháp Luật TP. HCM Online (với nội dung lược ngắn lại theo khuôn khổ của một bài báo), ngày 14/09/2013, với tựa “10 con số định danh công dân thú vị”]